ایلا کتاب

بعد از فردریش دورنمات که اغلب نمایشنامه‌هایش را برای نخستین بار خود حمید سمندریان به فارسی برگردانده بود، این کارگردان نامدار تئاتر ایران علاقه زیادی به نمایشنامه‌های برتولت برشت داشت.به‌خصوص وقتی‌که پای اجرای آن‌ها توسط خودش به میان می‌آمد. در چنین مواردی سمندریان چه آن کار ترجمه‌شده بود و چه ترجمه نشده بود، ترجیح می‌داد که خودش کار برگرداندن آن را به فارسی جهت اجرای روی صحنه بر عهده بگیرد.

هرچند آرزوی او برای اجرای نمایشنامه گالیله که آن را مجدداً به فارسی برگردانده و چندین بار هم تا پای اجرای آن‌هم پیش رفت به نتیجه نرسید، اما این مهم درباره دایره گچی قفقازی جامه حقیقت پوشید. برتولت برشت نمایشنامه‌نویسی است که آثارش در میان اهل تئاتر در ایران بسیار محبوب بوده است و اغلب نمایشنامه‌های او نه‌تنها به فارسی برگردانده شده‌اند بلکه به روی صحنه نیز رفته‌اند. البته در این زمینه هم نباید از مایه‌های سیاسی چپ‌گرایانه این آثار غافل شد.

اما در حوزه ادبیات نمایشی جهان، فارغ از مایه‌های سیاسی، برشت به لحاظ هنری چنان تأثیرگذار بود که برخی تئاتر سده بیستم را به دو دوره قبل و بعد از برشت تقسیم می‌کنند.

علاوه بر نمایشنامه، از او شعر، قصه و مقاله ادبی و سیاسی و دیگر نوشته‌هایی بر جا مانده است. برشت شیفته نوآوری در کار خود بود، اما درعین‌حال اهمیت ویژه‌ای برای مضمون اثر و داستان نمایشنامه‌هایی که می‌نوشت قائل بوده است. تکنیک فاصله‌گذاری در تئاتر از ابداعات او بود که توسط دیگران نیز مورداستفاده قرار گرفت. او در بسیاری از نمایشنامه‌های خود کوشید اجزای صحنه را به حداقل ممکن برساند. آثار نمایشی خود را به‌گونه‌ای بنویسد که نیاز به دکور عظیم نداشته باشند. برخی از منتقدان معتقدند که برشت در پاره‌ای از آثار خود از تمهیدی با عنوان بیگانه سازی بهره برده است. بیگانه سازی بدین معنا که از یک موقعیت نمایشی آشنا و یا ایده‌هایی که در دیگر آثار نیز وجود داشته به‌گونه‌ای استفاده کند که برای مخاطب ناآشنا بوده و تازگی داشته باشد.

دایره گچی قفقازی نمایشنامه است که در سال ۱۹۴۴ زمانی که برشت در آمریکا زندگی می‌کرد آن را نوشت این نمایشنامه یکی از مهم‌ترین آثار برشت و ادبیات نمایشی آلمان محسوب می‌شود، که پس از ترجمه به زبان انگلیسی نخستین بار در آمریکا به روی صحنه رفت.

نمایش، لحن و زبانی حماسی دارد و حکایت دختری روستایی است که کودکی را می‌دزدد اما برای او مادری به‌مراتب بهتر از مادر خود می‌شود. سال‌ها بعد زمانی فرامی‌رسد که مالکیت این کودک که دختر دل به او بسته به مهم‌ترین چالش زندگی او تبدیل می‌شود. از این منظر حق مالکیت و رعایت عدالت برای رسیدن به آن به مضمون این نمایشنامه بدل می‌شود. آغاز نمایشنامه درباره تعیین مالکیت یک قطعه زمین است، و پایان نمایشنامه نیز درباره مالکیت بچه‌ای.

چنین چالشی در داستان به‌عنوان نمادی از عدالت مطرح می‌شود، آن‌هم درحالی‌که یکی از طرفین ماجرا به‌عنوان مادر کودک به دلیل جایگاه اجتماعی خود قانون را در کنار خود دارد.

دایره گچی قفقازی نمایشنامه‌ای است عمیق با لایه‌های درونی گوناگون که به شکلی هنرمندانه نوشته شد و به‌عنوان یکی از آثار شاخص ادبیات نمایشی قرن بیستم، بستری برای تأمل و نتیجه‌گیری‌های گوناگون، پیش روی مخاطب می‌گذارد.